ORQANİZMİN ANTİOKSİDANT MÜHAFİZƏ SİSTEMİNİN HİPOKSİYALARIN ARADAN QALDIRILMASINDA ROLU.

11-05-2022

XXİ-ci əsrin ikinci onilliyinin sonu və üçüncü onilliyinin başlanğıcında bütün dünyada kovid 19 pandemiyasının vüsət alması, ekologiyanın həddindən artıq çirklənməsi, meşə yanğınları, dünyada, o cümlədən Rusiya Federasiyası ilə Ukrayna  Respublikası arasında olan müharibə, çoxlu sayda insan ölümü, şəhərlərin dağıdılması kimi aqressiv faktorların  insan orqanizminə mənfi təsirinin davamlı  olması fonunda  orqan  və sistemlərdə vaxtından əvvəl  funksiya  pozğunluqlarının inkişaf etməsi üçün münbit şərait yaranır. Bu aqressiv faktorlar  təbiətdə nisbi oksigen çatışmazlığının əmələ gəlməsində və canlı orqanizmlərdə hipoksiyaların inkişaf etməsində mühüm rol oynayır. Hipoksiyalar  yunan sözü olub (hipo-az, ksiya – oksigen deməkdir) mənası  insan orqanizmində, ayrı-ayrı orqan  və sistemlərdə oksigenin miqdarının azalması kimi başa düşülür[1,2,3,4].

       Hipoksiyalar  təbiətdə oksigenin miqdarının azalması və yaxud atmosferdə olan oksigenin ağciyərlər vasitəsilə qana daşına bilməməsi  fonunda inkişaf  edir. Bu  zaman toxumalarda  oksigendən  asılı  biokimyəvi proseslər, toxuma tənəffüsü pozulur  və  nəticədə karbohidratların aerob parçalanmasının pozulması nəticəsində orqanizmin enerji təminatı zəifləmiş olur [5,6,7,8].

       Hipoksiyalar  zamanı  orqanizmin adaptasion mexanizmləri tam yetərli olmadığına görə, orqanizmdə dekompensasiyalar inkişaf edir ki, bu da orqan və toxumalarda  funksional, biokimyəvi və struktur pozğunluqların əmələ gəlməsinə səbəb olur [9,10,11].

Müxtəlif  orqan və toxumaların hipoksiyalara qarşı dözümlulüyü müxtəlifdir. Hipoksiyalara qarşı ən dözümlü  vətərlər,  qığırdaq toxuması, sümüklər toxuması olur [ 10,11 ].  Oksigenin olmadığı şəraitdə qeyd etdiyimiz  bu toxumaların  hipoksiyaya  qarşı  dözümlülüyü saatlarla davam edə bilər. Sayaəzələli orqanların hipoksiyaya qarşı dözümlülüyü iki saata qədər, miokard, qaraciyər, böyrəklər 20-40 dəqiqə, beyin toxumasının isə 3-5 dəqiqə müddətinə qədər davam edir. Beyin toxumasında 6-8 dəqiqə müddətində artıq nekroz ocaqları əmələ gəlmiş olur. Beyin strukturlarından oksigen aclığına qarçı ən dözümlü olan uzunsov beyindir. Hətta 30 dəqiqə keşdikdən sonra beyin toxumasının   oksigen təminatı  bərpa  olunmuş  olarsa  bu  zaman uzunsov beyin öz işini bərpa edə bilir [3,11,12].

Hipoksiyalar  zamanı  hüceyrələrin normal funksiyalarının yerinə yetirilməsində və hüceyrədaxili mühitinin normal saxlanmasında mühüm rol oynayan faktorlardan biri kimi, makroergik  fosforlu  birləşmələrin əmələ gəlməsinin zəifləməsi və yaxud tamamilə dayanmasını göstərmək olar [3,4,13,14]. Toxumalarda oksigen çatışmazlığı baş verdikdə karbohidratların anaerob yolla yanması sürətlənir ki, bu da cox cüzəi miqdarda oksidləşdirici proseslərin zəifləməsinin tənzimlən-məsinə səbəb ola bilir [15,16,17]. Qeyd etdiklərimiz  daha çox  beyin toxumasına aiddir. İnsan orqanizmində oksigenə qarşı ən böyük tələbata malik olan orqan beyin toxumasıdır. Normada insan orqanizminə  daxil  olmuş oksigenin 20%-i beyin toxuması tərəfindən mənimsənilir [8,3,4 ]. Hipoksiyalar zamanı beyin kapilyarlarının keçiriciliyi artır ki, bu da beyin toxumasında ödeminin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bu ödemlər də ən çox beyin qabığı və beyincikdə nekroz ocaqlarının əmələ gəlməsinə səbəb olur [6, 19, 9]. 

Ümumən götürdükdə əksər xəstəliklərin hipoksiyalar fonunda inkişaf etdiyini nəzərə alaraq, hipoksiyaların  hərtərəfli tədqiqi istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir.  Hipoksiyalar  hipoksik-hipoksiyalar,  tənəffüs,  hemik,  sirkulyar, toxuma, qarışıq hipoksiyalar və gərginlik hipoksiyaları   olmaqla aşağıdakı qruplara ayrılır.

Hipoksik  hipoksiyalar – tənəffüs  havasının tərkibində olan oksigenin parsial təzyizi azalan zaman baş verir. Ən tipik forması dağ xəstəliyidir. Hipoksik hipoksiyalar eksperimentdə model kimi yaradılan hipobarik hipoksiyalar uyğun gəlir.

Tənəffüs hipoksiyaları – xarici tənəffüsün pozulduğu hallarda, xüsusilə ağciyərlərin ventilyasiyasınin  və arterial qanın oksigenləşməsinin pozulduğu hallarında baş verir.

Hemik hipoksiyalar - ən çox qan sistemində oksigenin birləşməsinin pozulması hallarında inkişaf edir.

Sirkulyar hipoksiyalar -  yeli və ümumi qan dövranı pozulduğu hallarda inkişaf edir. Sirkulyar işemiyaların işemik və durğunluq formaları ayırd edilir.

Toxuma  hipoksiyası – qanda olan  oksigenin mənimsənilməsinin pozulması zamanı inkişaf edir.

Qarışıq hipoksiyalar - ən çox rast gəlinən hipoksiyalardandır. Məsələn; istənilən mənşəli xroniki hipoksiyalar tənəffüs fermentlərinin zədələnməsi və toxuma mənşəli oksigen çatışmazlığı ilə müşayət olunur.

Gərginlik hipoksiyası – bu zaman orqan və sistemlərin oksigen təminatının normal olmasına baxmayaraq orqan və sistemlərin fəaliyyətlərinin artması ilə bağlı onların oksigenə qarşı tələbatı artmış olur  və  hipoksiyalar baş verir [26, 27, 30].

       XX-əsrin 50-ci illərinin  sonundan  başlayaraq  insan orqanizmində  bir sıra patoloji pozğunluqlar və xəstəliklərin inkişaf etməsində hipoksiyaların roluna böyük önəm verilməyə başlanılmışdır [10, 20 21]. Hipoksiyalar hiceyrələrin zədələnməsi və ölümünə səbəb olan bir sıra fiziki, kimyəvi və bioloji faktorları aktivləşdirir. Hipoksiyalar zamanı hüceyrələrdə enerji çatışmazlığı ilə bir başa bağlı olan funksiya pozğunluqları inkişaf edir [22,23,12]. Hüceyrələrin enerji təminatında əsas rolu  toxuma  tənəffüsü oynayır. Toxuma tənəffüsü pozulduqda mitoxondrilərdə ATF-in sintezi pozulur. Bu zaman  hüceyrələrdə enerjinin əmələ gəlməsi ilə onun sərfi arasında olan balans pozulur [22,23,12].

       Hipoksiyalar heceyrə membranının həm lipid qatının, həm də membran fermentlərinin kompleks modifikasiyasına səbəb olur. Hüceyrələrin membranlarının əsas funksiyaları; baryer, reseptor, katalitik funksiyaları ya zədələnir, ya da modifikasiyaya uğrayır. Bu zədələnmələrin, yaxud modifikasiyaya uğramanın əsas səbəbi enerji çatışmazlığı, fosfolipoliz və lipidlərin peroksid yolu ilə yanmasıdır [ 24,25,26 ].  Lipidlərin parçalanması, onların yenidən sintezinin süstləşməsinə, doymamış piy  turşularının  miqdarının  artmasına  və  həmin doymamış  piy turşularının lipidlərin peroksid yolu ilə yanmasının sürətlənməsinə səbəb olur [ 27,28, 19 ]. Bütün bu proseslər orqanizmin antioksidant sistemlərinin zülallarının parçalanmasının sürətlənməsi, yenisinin sintezinin süstləşməsi ilə əlaqədar olaraq antioksidant sistemlərin fermentlərinin (superoksiddismutaza, katalaza, qlutationperoksidaza, qlutationreduktaza və b.) aktivliklərinin zəifləməsi hesabına baş verir [9,20,21].

       Hipoksiyalar  zamanı  enerji çatışmazlığı Ca²⁺ -un hüceyrə protoplazmasına toplanmasına səbəb olur. Bu zaman enerjidənasılı ion kanalları bağlandığına görə Ca²⁺ ionlarının hüceyrədən  çıxarılması  və  yaxud endoplazmatik şəbəkəyə ötürülməsi pozulur. Sitoplazmada Ca²⁺ -un toplanması Ca²⁺ asılı fosfolipazanın aktivləşməsinə  səbəb olur. Əsas qoruyucu mexanizmlərdən biri olan və Ca²⁺-un sitoplazmada toplanmasını əngəlləmək üçün Ca²⁺-un mitoxondrilər tərəfindən tutulmasının güclənməsi baş verir. Bu zaman mitoxondrilərin metabolik aktivlikləri artır ki, bu da ATF-in güclü sərfi ilə müşayət olunur. Nəticədə Krebs dövranı pozulur: oksigen çatışmazlığı enerji mübadiləsinin pozulmasına səbəb olmaqla, sərbəstradikallı yanmanın sürətlənməsinə səbəb olur. Sərbəstradikallı proseslərin güclənməsi isə mitoxondri və lizosomların membranlarının zədələnməsinə səbəb olmaqla enerji çatışmazlığını dərinləşdirirlər, nəticədə geridönməz proseslərin baş verməsinə və hüceyrələrin ölümünə səbəb olurlar [29,30,13].

       Sərbəstradikallı oksidləşmə zamanı əsas biokimyəvi proseslərdən biri lipidlərin, nuklein turşularının, zülalların və digər birləşmələrin sərbəst radikalların təsiri altında prosesin son məhsulu olan lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlməsinə səbəb olmasıdır [31, 32, 12]. Sərbəst radikallar  birincili və ikincili sərbəst radikallar olmaqla iki qrupa ayrılır. Birincili sərbəst radikallara superoksid anion-radikal, azot oksidi, ikincili sərbəst radikallara  isə hidrooksil radikal, sinqlet oksigen, hidrogen peroksid, peroksinitrit  aid  edilir [24,25]. Sərbəst radikalların  əmələ gəlməsi bir tərəfdən orqanizmə yetərli sayda oksigenin daxil olmaması, tənəffüs zəncirində oksidləşmə prosesləri pozulduğu hallarda, digər tərəfdən isə  oksigenin artıq miqdarda orqanizmə daxil olması ilə əlaqədar meydana şıxır [26,4,28].

Sərbəst radikalların aktivliyi orqanizmin antioksidant sistemin fermentlərinin aktivliyi hesabına süstləşir və tənzimlənilir. Bu zaman antioksidantlar sərbəstradikallı oksidləşmənin malekul zəncirini dağıtmaqla peroksidlərin malekullarının dağılmasına səbəb olurlar [1,2,33]. Antioksidant sistemin fermentləri (superoksiddismutaza, qlütationperoksidaza, katalaza) hüceyrə strukturlarında yerləşir [1,2, 33].

       Sərbəstradikallı oksidləşmə eyni zamanda insan orqanizminin normal fəaliyyəti üçün müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Artıq elmə məlumdur ki, orqanizmə daxil olmuş oksigenin 5%-i superoksid anion-radikalın əmələ gəlməsinə səbəb olur. Sərbəstradikallı oksidləşmə qocalmış hüceyrələrin məhvinə, ksenobiotiklərin eliminasiyasına, hüceyrələrin bədxassəli transformasiyasının qarşısının alınmasına, tənəffüs zənciri aktivliyinin energetik proseslərini mitoxondrilərdə modulə olunmasına, ionların daşınmasına, hüceyrə membranının keçiriciliyinin təmin olunmasına, zədələnmiş xromosomların məhvinə, insulinin təsirinin təmin olunmasına səbəb olmaqla bu proseslərin tənzimində mühüm rol oynayır [6,18,24,26]. Sərbəstradokallı oksidləşmə hüceyrədaxili, xüsusilə nüvədə bakteriosid və virusosid faktorları generalizə edir [5,4,28].

       İnsan orqanizmində sərbəstradikallı proseslərin sürətlənməsi hüceyrə membranının doymamış piy turşularının oksidləşməsinə, lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlməsinə, hüceyrələrin vaxtından əvvəl zədələnməsi və ölümünə səbəb olur [5,27,4,28]. Lipid perokdidi məhsullarının əmələ gəlməsində əmələ gəlmiş peroksidlər dözümsüz aralıq məhsullar olduğuna görə onlar parçalanaraq daha toksiki ikincili və son lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlməsinə səbəb olurlar. Birincili lipid peroksidi məhsullarına  dien konyuqatları, lipid hidroperoksidləri, ikincili lipid peroksidi  məhsullarına isə malon dialdehidi aid edilir [28,6,19].

       Dien konyuqatları (DK) birincili lipid peroksidi məhsullarına aiddir. Sərbəstradikallı oksidləşmə zamanı araxidon turşusundan oksidləşmə nəticəsində a-vəziyyətdə ikili rabitəyə malik hidrogen ayrılır. İkili rabitə dien konyuqatları əmələ gəlir [2,18,24]. Dien konyuqatları lipid peroksidi məhsullarının birinci mərhələsində əmələ gələn güclü toksiki təsirə malik olub, hüceyrə  lipoproteinlərinə, zülallarına, fermentlərinə, nuklein turşularına zədələyici təsir göstərir [2,18,24]. 

       Lipid  hidroperoksidləri (LP) dözümsüz birləşmə olub, çevrilmə degenerasiya proseslərinə məruz qalır. Bu zaman ikincili çevrilmə məsullarından, doymamış aldehid malon dialdehidi əmələ gəlir [27,28,9].

       Malon dialdehidi (MDA) – lipid  peroksidi məhsullarının ikinci məhsuludur. Artıq məlumdur ki, MDA piy turşularından üç və daha çox ikili rabitələrlə əmələ gəlir [27,28,9,20]. MDA orqanizmə müsbət təsiri prostaqlandinlərin, progesteronun və digər steroidlərin sintezində mühüm rol oynamasıdır [30,32,12]. Eyni zamanda  MDA orqanizmə mənfi təsir göstərir. Onun mənfi təsirinə ilk növbədə hüceyrə membranının keçiriciliyinin pozulması, membranın zədələnməsi, faqositoz, pinositoz, hüceyrə miqrasiyasının pozulması və s. aid edilir [32,12].

       Orqanizmdə sərbəstradikallı oksidləşmə, əsasən qanda lipid peroksidi məhsullarının miqdarının xüsusilə DK, LP, MDA - nın artması ən çox antioksidant  sistemin fermentlərinin aktivliklərinin zəifləməsi fonunda baş verir [1,2,24,12].  Lipid peroksidi məhsullarının miqdarının artması daha çox beyin toxumasında müşahidə edilir. Beyin toxumasının oksigenə tələbatının böyük olması hipoksiyalar zamanı bir tərəfdən sərbəstradikallı oksidləşmə məhsullarının miqdarının artmasına, digər tərəfdən isə hüceyrə mümbranının doymamış piy turşularının oksidləşməsinə və lipid peroksidi məhsullarının miqdarının artmasına səbəb olur [15,17,18,3]. Eyni zamanda beyin toxumasının antioksidant qoruyucu xüsusiyyətinin şox zəif olması məhz hipoksiyalar zamanı ən çox zədələnməyə məruz qalan toxuma kimi beyin toxumasını labüd edir (4,28,9)

       Normal vəziyyətlərdə lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlməsi hüceyrə sisteminin fermentativ və qeyri-fermentativ proseslərinin ciddi nəzarətindədir. Baş beyinin kəskin hipoksiyaları zamanı əmələ gələn metabolizm pozğunluqları lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlmə proseslərini katalizə edən  sərbəst radikalların toxumalarda miqdarının artmasına səbəb olur. Nəticədə hipoksiya şəraitində oksigen üçün hüceyrə  membranının keçiriciliyi artır. Bütün bu proseslər prooksidant və antioksidant sistemlər arasında olan tarazlığın pozulmasına səbəb olur. Metabolik pozğunluqların nəticəsi olaraq lipid peroksidi məhsulların miqdarının artması toksiki effektlərin meydana çıxmasına, hüceyrə membranının keçiriciliyin pozulmasına, antioksidant sistemin fermentlərinin aktivliyinin aşağı düşməsinə səbəb olmaqla beyin toxumasında destruktiv proseslərin dərinləşməsi ilə nəticələnir [11,20].

       Orqanizmdə  fizioloji olaraq antioksidant sistemlər mövcuddur ki, bu sistemlər istər hipoksiyalar, istərsə də digər ekstremal hallarda aktivləşərək hüceyrələri və toxumaları sərbəst radikallar, lipid peroksidi məhsullarının təsirindən qorumuş olurlar.  Bu antioksidant sistemlərə  hüceyrədaxili oksidləşmə əleyhinə ferment sistemi aiddir. Bu ferment sistemləri oksidləşdirici stresslər, hipoksiyalar zamanı aktiv oksigenin əmələ gəlməsini əngəlləməklə heceyrə membranında doymamış piy  turşularının oksidləşməsinin qarşısını almaqla lipid peroksidi məhsullarının miqdarının artmasının qarşısını alır [1,2,24]. Hüceyrədaxili antioksidant sistemin fermentlərinə ilk növbədə superoksidradikalların inaktivləşməsinə səbəb olan superoksiddismutaza (SOD) və hidrogen peroksidin əmələ gəlməsinin qarşısını alan katalaza fermenti aiddir [33,24].

       Lipid peroksidi məhsullarının miqdarının artmasının qarşısının alınması təkcə SOD, katalaza peroksidazalardan  asılı deyildir. Fosfolopid strukturlarda detoksikasiya prosesi əsasən qlütation sistemi fermentlərinin iştirakı ilə həyata keçirilir. Bu fermentlərə xüsusilə  qlutationreduktaza, qlutationperoksidaza və qlutationtransferaza və SH-bərpaolunan qlutation aiddir [ 33,28,6]. 

       Superoksiddismutaza  (SOD) orqanizmin antioksidant müdafiə sisteminin əsas elementlərindən biridir. Bu fermentin ümumi malekul çəkisi 32 kDA olub iki subvahid bir atomunda mis, digər atomunda isə sink mövcuddur. Amma malekulunda manqan və dəmir olan superoksiddismutazalar da mövcuddur. Superoksid-dismutazanın əsas funksiyası lipid peroksidi məhsullarının əmələ gəlməsində xüsusi rol oynayan sərbəst radikalların, xüsusilə aktiv oksigenin və sulfidril qruplarının parçalanmasını təmin etməklə hüceyrələrin zədələnməsi və ölümünün qarçısını alır.

       Katalaza antioksidant sistemin fermenti olub, orqanizmdə əsasən əmələ gəlmiş hidrogen peroksidin  suya  və  malekulyar oksigenə qədər parçalanmasını təmin edir. Nəticə etibarı ilə bu da hüceyrələrin zədələnməsi və ölümünə səbəb olan flavoprotein oksidazalarla qarşılıqlı əlaqəyə girərək hidroken peroksidi parçalaması hesabına baş verir [33,9,10]. Orqanizmdə katalazanın genetik çatışmazlığı olduqda akatalazaiya əmələ gəlir. Akatalaziya irsi xəstəlik olub, ağız boşluğunun və burunun selikli qişasının yarası, bir çox hallarda dişlərin tökülməsi, alveol çəpəri arakəsmələrinin atrofiyası kimi kliniki əlamətlərlə özünü biruzə verir [33,9,10 ]. Katalaza bitkilər, heyvanlar, insanlar və hətta mikroorqanizmlərin toxumalarında  mövcuddur. O, bir sıra anaerob mikroorqanizmlərdə tamamilə yoxdur. Toxumalarda katalaza xüsusi orqanellaların peroksisomlarında toplanır.

       Qlutationperoksidazalar  antioksidant  sistemin əsas fermentlərindəndir. O, homotetramer selenprotein olub 74 KDA malekulyar çəkiyə malik 4-identik subvahiddir. Onun aktiv mərkəzinə Se-sistein formasında olan selen daxildir. Selen qlutationperoksidazaların sintezi üçün əsas elementlərdən biridir. Qlutationperoksi-dazanın geni 3-cü xromosomda yerləşmişdir. Qlutationperoksidaza hidrogen peroksidin suya çevrilməsi, eyni zamanda üzvi hidroperoksidlərin hidroksitörəmələrə, oksidləşmiş  disulfid  formaya çevrilməsi proseslərini katalizə edir [33,9,10]. Qlutationperoksidaza təkcə hidrogen peroksidi deyil, eyni zamanda orqanizmdə lipidlərin peroksid yolu ilə yanma məhsullarının aktivləşməsi zamanı əmələ gəlmiş lipid hidroperoksidləri, dien konyuqatları, malon dialdehidinin də əmələ gəlməsinin qarşısını almaqla hüceyrələrin vaxtından əvvəl zədələnməsinin və ölümünün qarçısını almış olur [ 11,20,21]. Qlutationperoksidaza eyni zamanda zülalları, lipidləri, NADFH, NADH da oksidləşmə həmlələrindən qoruyur, lipid peroksidlərini bərpa edir. Qlutationperoksidaza hüceyrə sitoplazmasında az miqdarda, mitoxondrilərdə isə müəyyən miqdarda toplanır. Məməlilərdə bu ferment əsasən qaraciyər, eritrositlər, böyrəküstü vəzidə toplanır [33,11,24,21]. Fermentin aktivliyi əsasən əmələ gəlmiş peroksidlərin miqdarından asılıdır. Qlutationperoksidaza qlutation sistemin fermentləri ilə sıxı surərdə fəaliyyət göstərir. Bu fermentlər katalazadan fərqli olaraq hidrogen peroksidi hiceyrə sitoplazması  və mitoxondrilərdə neytrallaşdırırlar. Qlutationperoksidazalar eyni zamanda antioksidant sistemin digər fermentlərindən fərqli olaraq hidrogen peroksidin hətta tez-tez baş verən cüzi qatılığında da öz aktivliyini saxlayaraq onu neytrallaşdırır [33,24,25].

Bütün bu proseslər normal şəraitdə baş verir. Məhz qeyd etdiyimiz sərbəstradikallı oksidləşmə, lipidlərin peroksid yolu ilə yanmasının məhsulları və antioksidant sistemlər arasında olan bağlılıq pozulduğu hallarda orqanizmin vaxtından əvvəl zədələnməsini və ölümünü labüd edir. Bunların  baş verməməsi üçün müxtəlif ekstremal vəziyyətlərdə, xüsusilə hipoksiyalar fonunda orqanizmdə sərbəstradikallı oksidləşmə, lipidlərin peroksid yolu ilə yanma məhsullarının miqdarının artmasının qarşısını almaq məqsədilə antioksidant sistemin fermentlərinin aktivliklərinin artırılması və yaxud digər antioksidantlarla  orqanizmə  müdaxilə bu ferment sisteminin aktivliyinin bərpa olunması və hüceyrələrin zədələnməsi və olümünün qarşısının alınmasına yardımçı ola bilər. Bu məqsədlə praktik təbabətdə çoxlu sayda antioksidant  aktivliyə malik dərman maddələrindən istifadə olunur ki, bunların da böyük əksəriyyəti sintetik yolla alınmışdır ki, onları da istifadə etdikdə antioksidant təsirlə yanaşı çoxlu sayda əlavə effektlər əmələ gətirərək onların istifadəsini məhdudlaşdırırlar. İstifadə olunan təbii antioksidant vitamin E-nin də yağlı inyeksiyalar olduğuna görə istifadəsi müəyyən fəsadlar verdiyinə görə dünya alimlərini istifadəsinə müasir dövrümüzdə böyük tələbat olan təbii mənşəli (xüsusilə bitki mənşəli) antioksidantların alınması və praktik təbabətə tətbiqi düşündürür.   

 

ƏDƏBİYYAT - ЛИТЕРАТУРА – REFERENCES:

 

1. Məlikova, N.V., Cəbrayılova, A.R. Abdominal piylənmə və postinfarkt aterosklerozdan əziyyət çəkən xəstələrin qan plazmasında antioksidant fermentlərin aktivliyinin və proiltihabi sitokinlərin miqdarının pozulmalarının müqayisəli biokimyəvi tədqiqi. //Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illiyinə həsr olunmuş ATU-da keçirilən Otolorinqologiya üzrə Beynəlxalq Elmi-praktiki konqresin materialları. Bakı-2018, səh. 31-32.

2. Məlikova, N.V. Metabolik  sindrom zamanı prooksidant və antioksidant sistemdə baş verən dəyişiklik. //ə.e.x. Prof. Abbas Axunbəylinin 80 illik yubileyinə həsr olunmuş konfransın materiallarının toplusu. Bakı-2018, səh.139-141.

3. Новиков В.С., Сороко С.И. Физиологические основы жизнедеятельности человека в экстремальных условиях. СПб. Политехника-принт. 2017. с. 125-133.

4. Сороко С.И., Бурых Э.А., Бекшаев C.C., Рожков В.П., Бойко Е.Р. Индивидуальные особенности системных реакций организма человека на острую гипоксию. Рос. физиол. журн. им. И.М. Сеченова. 2012, 98(11): 1396–1415. 

5. Qəniyev M.M. Farmakologiya I, II; dərslik, Bakı 2019.

6. Bielli, A. Antioxidants and vascular health // Life Sci. - 2015. - №143. - P. 209–216. 

7. Divert V.E., Krivoschekov S.G., Vodyanitsky S.N. Individual-typological assessment of cardiorespiratory responses to hypoxia and hypercapnia in young healthy men. Hum. Physiol. 2015, 41(2): 166–174. 

8. Honnutagi K.K., Mullur R., Reddy L., Das R.C., Majid S., Biradar M. S. «Heavy metals and low-oxygen microenvironment – its impact on liver metabolism and dietary supplementation». In Dietary Interventions in Liver Disease. 2019, p. 315-332. 

9. Levchenkova O.S., V. E. Novikov, Parfenov E.A., Kulagin K.N.  Neuroprotective Effect of Antioxidants and Moderate Hypoxia as Combined Preconditioning in Cerebral Ischemia // Bulletin of Experimental Biology and Medicine. — 2016-12-01. — Т. 162, вып. 2. — С. 211–214. 

10. Liang Sun, Zheng-Quan Yu, Gang Chen. Hyperbaric oxygen therapy in experimental and clinical stroke // Medical Gas Research. — 2016-04-01. — Т. 6, вып. 2. — С. 111–118. 

11. Mc Morris T., Hale B.J., Barwood M., Costelloa J., Corbett J. Effect of acute hypoxia on cognition: A systematic review and meta-regression analysis. Neurosci. Biobehav. Rev. 2017, 74(Pt A): 225–232. 

12. Zhao J.P., Zhang R., Yu Q., Zhang J.X. Characteristics of EEG activity during high altitude hypoxia and lowland reoxygenation. Brain Res. 2016, 1648 (Pt A): 243–249. 

13. Seghier M.L., Price C.J. Interpreting and Utilising Intersubject Variability in Brain Function. Trends Cogn. Sci. 2018, 22(6): 517–530. 

14. Thiagarajan T. Interpreting electrical signals from the brain. Acta Physica Polonica B. 2018, 49(12): 2095–2125. 

15. Orucova, A.Q., Qəniyev, M.M., Məlikova, N.V. Quşqonmaz bitkisindən alınan bioloji aktiv qarışığın baş beyin strukturlarında lipid peroksidi məhsullarının miqdarına təsiri. //ATU, “Təbabətin aktual problemləri” mövzusunda elmi konfransın materialları, Bakı 2014, cəh.255-256.

16. Аметов, А.С. Окислительный стресс при сахарном диабете 2-го типа и пути его коррекции /А.С. Аметов, О.Л. Соловьева //Проблемы эндокринологии. – 2011. - № 6. – С. 52-56.

17. Асметов В.Я. Фармакологическая коррекция побочных эффектов при длительной нейролептической терапии. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора медицинских наук. Ваку 2009.

18. Асметов В.Я., Ганиев М.М., Гасымова Г.Н., Меликова Н.В., Багирова Н.В. Определение продуктов ПОЛ под действием галоперидола нап фоне введения верапамила, пирацетама и мексидола в разных структурах головного мозга в острых опытах у крыс. //«Medical drugs for humans. Modern issues of pharmacotherapy and prescription of medicine» Materials of the V International Scientific and Practical Conference, 11-12 March 2021 Kharkiv, p. 205-208.

19. Hindriks R., Adhikari M.H., Murayama Y., Ganzetti M., Mantini D., Logothetis N.K., Deco G. Can sliding-window correlations reveal dynamic functional connectivity in resting-state fMRI? Neuroimage. 2016, 127: 242–256. 

20. Natheer Hal-Rawi., Oxidative stress, antioxidant status and lipid profile in

the saliva of type 2 diabetics // Diabetes and Vascular Disease Research.  2011. – Vol. 8. - №l. -P. 22-28

21. Roberts, C. K. Oxidative stress and metabolic syndrome// Life Sci. – 2009. – Vol. 84, N 21/22. – P. 705–712.

22. Беспалова, И.Д. Лептин как индуктор воспаления и окислительного стресса при метаболическом синдроме // Бюллетень сибирской медицины. – 2014. № 1. – С. 20-26.

23. Wei C.-S., Lin Y.-P., Wang Y.-T., Lin C.-T., Jung T.-P. A subject-transfer framework for obviating inter- and intra-subject variability in EEG-based drowsiness detection. Neuroimage. 2018, 174: 407–419. 

24. Дзучкоев, С.Г. Перекисное окисление липидов и антиокислительная защита мембран клеток при сахарном диабете / С.Г. Дзучкоев, З.О. Карсанова, А.Е. Турина // НИИ медико-биологических проблем ВНЦ РАН и Правительства Алания. – 2017. – Т. 20, №36. –С. 7 - 12.

25. Иванов, В.В. Окислительный стресс в патогенезе сахарного диабета 1 типа: роль ксантиноксидазы адипоцитов /В.В. Иванов, Е.В. Шахристова, Е.А. Степовая [и др.] //Бюллетень сибирской медицины. 2017; 16 (4): -C. 134-143.

26. Иванов, В.В. Окислительный стресс: влияние на секрецию инсулина, рецепцию гормона адипоцитами и липолиз в жировой ткани /В.В.Иванов, Е.В. Шахристова, Е.В. Степовая // Бюллетень сибирской медицины. – 2014. –Т.13, № 3. – С. 32- 39.

27. Полунина, О.С. Перекисное окисление липидов при сочетанной респираторно – кардиальной патологии / О.С. Полунина, А.Х. Ахминеева, Л.П. Воронина [и др.] // Астраханский медицинский журнал. – 2014. – Т. 9. - № 2. – С. 74-80

28. Черняев, А.А., Демидов, А.А., Прокопенко, Н.А. Активность перекисного окисления липидов и антиоксидантной защиты как маркеров эндогенной интоксикации при метаболическом синдроме // Современные проблемы науки и образования. – 2016. – № 3.; URL: http://www.science-education.ru/ru/article/view? id=24825 (дата обращения: 18.08.2020).

29. Rozhkov V.P., Trifonov M.I., Bekshaev S.S., Belisheva N.K., Pryanichnikov S.V., Soroko S.I. Assessment of the Effects of Geomagnetic and Solar Activity on Bioelectrical Processes in the Human Brain Using a Structural Function. Neurosci. Behav. Physiol. 2018, 48(3): 317–326.

30. Santos, M., Rodríguez-González, G.L., Ibáñez, C., Vega, C.C., Natha­nielsz, P.W., Zambrano, E. Adult exercise effects on oxidative stress and reproductive programming in male offspring of obese rats. Am. J. Physiol. Regul. Integr. Comp. Physiol. 2015; 308(3): P 219–225.

31. Trifonov M. The structure function as new integral measure of spatial and temporal properties of multi-channel EEG. Brain informatics. 2016, 3(4): 211–220.

32. Trifonov M.I., Panasevich E.A. Prediction of Successful Personal Cognitive Performance Based on Integrated Characteristics of Multichannel EEG. Human Physiology. 2018, 44(2): 208–215. 

33. Булатова, И.А. Супероксиддисмутаза и глутатионредуктаза при хроническом гепатите с неалкогольной жировой болезни печени /И.А. Булатова, А.П. Щёкотова, К.Н. Суздальцева [и др.] // Фундаментальные исследования. – 2014. – № 7-3. – С. 455-459;

34. Roy Y., Banville H., Albuquerque I., Gramfort A., Falk T.H., Faubert J. Deep learning-based electroencephalography analysis: a systematic review. arXiv:1901.05498v2 [cs.LG] 20 Jan 2019. https://arxiv.org/pdf/1901.05498.pdf